Thực trạng thiết kế và sử dụng đồ dùng dạy học Địa lí trung học phổ thông từ rác thải trường học trên địa bàn Thành phố Cần Thơ

Giải thưởng Sinh viên Nghiên cứu khoa học Euréka lần thứ XIX năm 2017 Kỷ yếu khoa học 242 THỰC TRẠNG THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG ĐỒ DÙNG DẠY HỌC ĐỊA LÍ TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TỪ RÁC THẢI TRƯỜNG HỌC TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ CẦN THƠ Nguyễn Cao Cường*, Đỗ Lan Chi, Trần Thị Mỹ Linh Trường Đại học Cần Thơ *Tác giả liên hệ: cuongb1407289@student.ctu.edu.vn TÓM TẮT Trong bài viết này, nhóm tác giả sử dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu lí thuyết và thực tế để phân loại và xây dựng tiêu chí đánh giá đồ dùng dạy học (ĐDDH) Địa lí, tìm hiểu thực trạng sử dụng và thiết kế ĐDDH Địa lí từ rác thải tại các trường trung học phổ thông (THPT) trên địa bàn Quận Ninh Kiều và Bình Thủy của Thành phố Cần Thơ. Từ kết quả khảo sát, chúng tôi đề xuất các giải pháp sử dụng và thiết kế ĐDDH Địa lí có hiệu quả để phục vụ trực tiếp cho công tác dạy và học. Việc sử dụng rác thải trong giáo dục để phục vụ cho giáo dục là một biện pháp thiết thực và hiệu quả, có thể giải quyết cùng lúc nhiều vấn đề bao gồm: đảm bảo môi trường học tập, đổi mới phương pháp học tập, đồng thời giáo dục môi trường cho giáo viên (GV) và học sinh (HS). Từ khóa: Đồ dùng dạy học Địa lí, thiết kế đồ dùng dạy học, rác thải, tái chế, Cần Thơ. CURRENT SITUATIONS TO DESIGNING AND USING HIGH SCHOOLS’ GEOGRAPHICAL TEACHING AIDS FROM SCHOOL WASTE IN CAN THO CITY Nguyen Cao Cuong*, Do Lan Chi, Tran Thi My Linh Can Tho Univercity *Corresponding authour: cuongb1407289@student.ctu.edu.vn ABSTRACT This paper has combined theoretical research and practical survey methods to classify and establish criteria evaluation for geographical teaching aids, at the same time find out the current situation of using and design geographical teaching aids at high school in Binh Thuy and Ninh Kieu District of Can Tho city. From the results of the survey, we propose solutions to using and design geographical teaching aids in teaching and learning more effective. The using of waste in education is a practical and effective measure that can address many of the same problems: ensuring a learning environment, environmental education for teachers and students. Keywords: Geographical teaching aids, Geography, Design teaching aids, waste, reduce, Can Tho. TỔNG QUAN Hiện nay, rác thải đã trở thành vấn đề nan giải tại các nước đang phát triển. Ở Việt Nam, trung bình mỗi năm phát sinh 12 triệu tấn rác thải tại các thành phố lớn (Hội bảo vệ thiên nhiên và môi trường Việt Nam, 2015). Lượng rác thải phát sinh mỗi ngày ở nước ta chủ yếu là rác thải sinh hoạt, tuy nhiên, trường học cũng là nơi tập trung một lượng rác thải rất lớn và hầu hết lượng rác này chưa qua khâu phân loại và xử lí. Chính vì vậy, nếu không sớm quan tâm tìm ra giải pháp khắc phục tình trạng rác thải tại các trường học thì hậu quả để lại sẽ rất lớn, dễ thấy nhất là ô nhiễm, mất vệ sinh, dịch bệnh,... Tại Việt Nam, việc thực hiện đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo đặt mục tiêu phát triển toàn diện năng lực cho người học. Điều đó đòi hỏi người dạy phải sáng tạo hơn trong phương pháp, kĩ thuật dạy học và sử dụng ĐDDH trở thành một biện pháp tối ưu. ĐDDH không chỉ giúp GV truyền đạt kiến thức dễ dàng hơn mà còn hỗ trợ HS lĩnh hội kiến thức một cách có hiệu quả, đặc biệt đối với môn Địa lí. Cần Thơ là đô thị trung tâm của Đồng bằng Sông Cửu Long, vì vậy thành phố này cũng tồn tại trong nó đầy đủ vấn đề nan giải của một thành phố lớn ở nước đang phát triển, trong đó rác thải là vấn đề búc xúc hàng đầu. Hiện tại (2015), toàn Thành phố Cần Thơ có 443 trường học với 232 975 HS, số lượng HS Giải thưởng Sinh viên Nghiên cứu khoa học Euréka lần thứ XIX năm 2017 Kỷ yếu khoa học 243 tăng qua các năm dẫn đến số lượng rác thải tăng, điều đó đã để lại nhiều ảnh hưởng đến môi trường giáo dục theo chiều hướng tiêu cực (Sở Giáo dục và Đào tạo Thành phố Cần Thơ, 2015). Bên cạnh đó, việc thiết kế các ĐDDH Địa lí ngày càng phổ biển ở các trường phổ thông nhưng hầu hết GV vẫn chưa tận dụng được nguồn rác thải từ trường học để tái chế phục vụ cho các giờ dạy của mình. Chính vì vậy, việc phân loại, xử lí và tái chế rác thải thành các ĐDDH Địa lí hữu ích, vừa tiết kiệm chi phí, vừa bảo vệ môi trường, đồng thời giáo dục ý thức bảo vệ môi trường cho HS là việc làm rất cần thiết. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP Bài báo sử dụng các phương pháp nghiên cứu chủ yếu như sau: Phương pháp tổng hợp tài liệu: tài liệu lí thuyết về rác thải trường học cũng như ĐDDH Địa lí được chúng tôi tổng hợp từ nhiều nguồn đáng tin cậy như bài báo từ các tạp chí khoa học, luận án, đây chính là cơ sở để tiến hành các khảo sát, điều tra tại các trường THPT trên địa bàn Thành phố Cần Thơ. Phương pháp khảo sát, điều tra: đây là phương pháp chính mang tính đặc trưng trong bài báo này. Chúng tôi thực hiện khảo sát bằng phiếu hỏi và phỏng vấn trực tiếp 20 GVvà 30 học sinh về tình hình và nhu cầu sử dụng ĐDDH Địa lí tại 3 trường THPT trên địa bàn quận Bình Thủy và quận Ninh Kiều, thành phố Cần Thơ. Kết quả này là cơ sở đưa ra các giải pháp cho việc thiết kế các bộ ĐDDH Địa lí THPT từ rác thải trường học. Phương pháp toán thống kê: phần mềm được sử dụng để phân tích số liệu thống kê về thực trạng sử dụng và thiết kế ĐDDH Địa lí tại các trường THPT trên địa bàn TPCT là SPSS 20.0 với công cụ được sử dụng để phân tích yếu là thống kê mô tả (Analysis/Describtive). KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN Đồ dùng dạy học Địa lí và đồ dùng dạy học Địa lí từ rác thải ĐDDH Địa lí có thể hiểu là những phương tiện hoặc mô hình có tính chất tương tự với vật gốc hoặc về mặt chức năng, cấu trúc, kết quả được sử dụng trong quá trình dạy học Địa lí (bản đồ, quả địa cầu, sơ đồ địa học, hình vẽ,). ĐDDH Địa lí có thể phân thành nhiều loại khác nhau, tuy nhiên, dựa vào khả năng thiết kế và tái chế, chúng tôi phân loại ĐDDH Địa lí thành: Hình 1. Phân loại ĐDDH Địa lí Việc thiết kế ĐDDH Địa lí từ rác thải trường học không chỉ mang ý nghĩa thực hiện theo xu hướng đổi mới của giáo dục hiện nay - chính là phát triển toàn diện năng lực, phẩm chất người HS (thông qua việc sử dụng phương tiện trực quan trong dạy học hay xây dựng các dự án thiết kế mô hình cho HS,...) mà việc làm này còn mang ý nghĩa về môi trường rất lớn. Để thiết kế cũng như đánh giá ĐDDH Địa lí từ rác thải có hiệu quả hay không cần đảm bảo các tiêu chí như sau: - Tính khoa học: các hiện tượng, quy luật, khái niệm Địa lí được thể hiện qua các ĐDDH phải đúng với thực tế, bám sát nội dung sách giáo khoa, kiến thức được thể hiện qua các ĐDDH phải chính xác và cập nhật được các thành tựu mới nhất của khoa học. - Tính sư phạm: các ĐDDH không chỉ đảm bảo giúp HS tiếp thu được các kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo của môn Địa lí mà còn giúp GV truyền đạt kiến thức một cách dễ dàng. - Tính thẩm mĩ: ĐDDH phải thiết kế đẹp mắt, đảm bảo tính thẩm mỹ cao, tỷ lệ đường nét, hình khối, màu sắc, bố cục phải cân đối hài hòa, rõ ràng. - Tính tiện dụng: ĐDDH đảm bảo tính nhỏ gọn, linh hoạt, không quá nặng, quá lớn về kích thước để dễ dàng vận chuyển nhưng cũng phải đủ lớn để HS ngồi ở hàng ghế cuối ĐDDH Địa lí Bản đồ Quả địa cầu Sơ đồ Biểu đồ Bộ sưu tập tranh ảnh, poster Mô hình Giải thưởng Sinh viên Nghiên cứu khoa học Euréka lần thứ XIX năm 2017 Kỷ yếu khoa học 244 lớp có thể nhìn thấy trong quá trình sử dụng, thường phải nhìn rõ ở khoảng cách 8m. - Tính ứng dụng: ĐDDH có thể linh hoạt sử dụng nhiều phương pháp dạy học cũng như khả năng ứng dụng cho nhiều bài học, nhiều mảng kiến thức. - Tính kinh tế: ĐDDH được thiết kế bằng việc tận dụng triệt để các loại rác thải có khả năng tái chế nhằm tiết kiệm chi phí nhưng vẫn đảm bảo hơn so với mua vật liệu mới về độ bền, độ thẩm mỹ, và chi phí bảo quản thấp. Thực trạng sử dụng và thiết kế đồ dùng dạy học Địa lí từ rác thải trường học tại các trường trung học phổ thông Để đánh giá thực trạng sử dụng và thiết kế ĐDDH Địa lí từ rác thải trường học tại 3 trường THPT trên địa bàn Thành phố Cần Thơ, chúng tôi đã khảo sát, phỏng vấn các nội dung chủ yếu gồm: tình hình sử dụng ĐDDH Địa lí tại các trường và tình hình thiết kế ĐDDH Địa lí từ rác thải. Khi khảo sát 30 HS từ 3 trường THPT, nhóm tác giả nhận thấy rằng việc GV sử dụng ĐDDH Địa lí còn chưa phổ biến. Cụ thể, qua Bảng 1 cho thấy GV thường xuyên sử dụng ĐDDH Địa lí chỉ chiếm 43,4% trên tổng số GV được khảo sát, số GV còn lại chỉ thỉnh thoảng sử dụng, chiếm hơn 50% trên tổng số GV. Bảng 1. Mức độ GV sử dụng ĐDDH Địa lí ở trường THPT (đơn vị: %) Nguồn: Kết quả khảo sát thực tế tháng 8/2016, n=30 Các loại đồ dùng GV thường sử dụng đó là hình ảnh, bản đồ, quả địa cầu. Tuy nhiên, khi đến khảo sát tại các trường nhóm tác giả nhận thấy ở hầu hết các trường đều chưa có phòng Địa lí, phòng trưng bày tranh ảnh hay lưu trữ các phương tiện dạy học Địa lí. Thêm vào đó, rất ít trong số GV được khảo sát trả lời rằng có sử dụng các mô hình 3D, nguyên nhân là do mô hình như thế khó thiết kế và không có thời gian thực hiện, đồng thời hiệu quả kinh tế không cao nếu so với ngày công lao động thực tế. Qua khảo sát nhu cầu sử dụng của GV và thực tế cơ sở vật chất tại trường học, nhóm tác giả nhìn thấy tầm quan trọng của việc thiết kế, bổ sung thêm các ĐDDH Địa lí tại trường TPHT trên địa bàn Cần Thơ, nhằm tăng hiệu quả của quá trình dạy và học bộ môn Địa lí, nhưng vẫn đảm bảo tính kinh tế, bên cạnh vấn đề nâng cao hiệu quả dạy học thì tiết kiệm tối đa chi phí là một yếu tố quan trọng, được đặt lên hàng đầu. Việc sử dụng ĐDDH Địa lí là chuyện phổ biến nhưng phần lớn GV sử dụng đồ dùng sẵn có chứ chưa thiết kế ra đồ dùng phù hợp với nội dung và phương pháp dạy học cá nhân. Qua cuộc khảo sát cho thấy rằng, chỉ có 10% GV thường xuyên tự thiết kế ĐDDH Địa lí, trong đó phổ biến các loại đồ dùng như tranh ảnh, sơ đồ nhánh, sơ đồ tư duy bài học, bản đồ, Bảng 2. Mức độ GV thiết kế ĐDDH Địa lí (đơn vị: %) Mức độ Không Rất ít Thỉnh thoảng Thường xuyên Rất thường xuyên Tổng Tỉ lệ GV (%) 15 20 45 10 10 100,0 Nguồn: Kết quả khảo sát thực tế tháng 9/2016, n=20 Bảng 3. Mức độ GV thiết kế ĐDDH Địa lí từ rác thải trường học (đơn vị: %) Mức độ Không Rất ít Thỉnh thoảng Thường xuyên Rất thường xuyên Tổng Tỉ lệ GV (%) 40,0 5,0 45,0 10,0 0 100,0 Nguồn: Kết quả khảo sát thực tế tháng 9/2016, n=20 Theo đánh giá, có nhiều loại rác thải trường học, đặc biệt là rác thải vô cơ có khả năng tái chế cao, có thể tận dụng để thiết kế ĐDDH Địa lí. Nhưng trên thực tế, việc thiết kế ĐDDH Địa lí từ rác thải trường học còn hạn chế. Có đến 40% GV hoàn toàn không thiết kế ĐDDH từ rác thác trường học, 50% GV thỉnh thoảng thiết kế, tuy nhiên, có 10% GV thường xuyên tái chế rác thải trường học để thiết kế ĐDDH, tuy là con số nhỏ nhưng vẫn Mức độ Không Rất ít Thỉnh thoảng Thường xuyên Rất thường xuyên Tổng Tỉ lệ GV (%) 0 3,3 53,3 26,7 16,7 100,0 Giải thưởng Sinh viên Nghiên cứu khoa học Euréka lần thứ XIX năm 2017 Kỷ yếu khoa học 245 là dấu hiệu đáng mừng. Khảo sát cũng cho thấy rằng có đến 80% GV đồng ý với việc sử dụng ĐDDH Địa lí từ rác thải trường học có hiệu quả tốt hơn. Cụ thể, việc sử dụng ĐDDH Địa lí từ rác thải trường học giúp BVMT, tiết kiệm chi phí, tạo sự hứng thú cho HS, đồng thời phát triển năng lực giảng dạy của GV và năng lực tư duy của HS, bên cạnh đó còn góp phần giáo dục ý thức cho HS. Bảng 4. Mức độ đồng ý việc sử dụng ĐDDH Địa lí từ rác thải có hiệu quả (đơn vị:%) Mức độ Tỷ lệ HS (%) Hoàn toàn đồng ý 35,0 Đồng ý 45,0 Không có ý kiến 15,0 Không đồng ý 0 Hoàn toàn không đồng ý 5,0 Tổng 100,0 Nguồn: Kết quả khảo sát thực tế tháng 9/2016, n=20 Tuy phần lớn GV đồng tình với hiệu quả của việc sử dụng ĐDDH Địa lí từ rác thải trường học nhưng chỉ có 10% GV thường xuyên tái chế rác thải để thiết kế ĐDDH Địa lí. Qua cuộc phỏng vấn với các GV tại các trường, nhóm tác giả đã tìm hiểu một số nguyên nhân gây khó khăn cho việc thiết kế ĐDDH Địa lí từ rác thải trường học: - Tốn thời gian để lên ý tưởng và thiết kế ĐDDH Địa lí từ rác thải. - Thời gian cho mỗi tiết học chỉ có 45 phút, lượng kiến thức cần truyền tải cho HS lại nhiều. Nếu kĩ thuật sử dụng ĐDDH không tốt sẽ ảnh hưởng chất lượng của quá trình dạy học. - Năng khiếu làm ĐDDH của GV còn hạn chế. - Tính sáng tạo và tính thẩm mĩ trong việc làm ĐDDH của GV chưa cao, đặc biệt là tận dụng những rác thải để thiết kế ĐDDH còn hạn chế. - Tài liệu hướng dẫn thiết kế ĐDDH chưa nhiều. - Nhà trường chưa tạo điều kiện, chưa khuyến khích GV và HS thiết kế các ĐDDH. - Gặp khó khăn trong việc phân loại, thu gom và xử lí rác thải: hệ thống thùng rác phân loại tại trường học chưa phổ biến. - Ngoài ra, quan điểm dạy học truyền thống (GV làm trung tâm) làm hạn chế việc sử dụng các phương pháp dạy học hiện đại, cũng như sử dụng ĐDDH và tổ chức thực hiện các dự án tích hợp về tái chế rác thải cho HS thực hiện. Đa số GV coi nhẹ việc sử dụng ĐDDH và nguyên tắc trực quan trong giờ lên lớp. Trong giờ dạy Địa lí hầu như không có các bản đồ cần thiết, một số khác chỉ vẽ sơ đồ trên bảng, rất mất thời gian và điều quan trọng là không đảm bảo tính khoa học. Đề xuất một số biện pháp sử dụng và thiết kế ĐDDH Địa lí từ rác thải trường học ở các trường THPT trên địa bàn Thành phố Cần Thơ Từ kết quả phân tích thực trạng và tham khảo kinh nghiệm thiết kế ĐDDH ở một số quốc gia trên thế giới, chúng tôi đề xuất một số biện pháp sử dụng và thiết kế ĐDDH Địa lí từ rác thải tại các trường THPT trên địa bàn Thành phố Cần Thơ như sau: Phân loại rác thải Các trường học có thể tổ chức cho HS phân loại rác thải ngay khi bỏ rác bằng nhiều hình thức: tổ chức các dự án thu gom, phân loại rác thải tại các trường học, bố trí các thùng rác theo loại và có hướng xử lí phù hợp đối với từng loại rác thải. Đối với rác thải vô cơ, nhà trường có thể thu gom và sử dụng làm các ĐDDH khi cần thiết. Tổ chức các dự án, các cuộc thi nghiên cứu, thiết kế ĐDDH từ rác thải, cùng với đó là việc mở rộng sang nhiều môn học khác ở trường phổ thông như Văn học, Lịch sử, Vật lí, Hóa học, cùng nhiều loại rác thải khác để tăng hiệu quả của việc tận dụng rác thải trong trường học, biến rác thải thành công cụ truyền tải tri thức. Nâng cao nhận thức của GV GVcần chú trọng và chủ động hơn trong việc lồng ghép và giảng dạy môn Địa lí bằng ĐDDH cho các em HS. Đồng thời người GV cần nhận thức được về vai trò và ý nghĩa của việc sử dụng ĐDDH trong giảng dạy môn Địa lí tại trường THPT. Giải thưởng Sinh viên Nghiên cứu khoa học Euréka lần thứ XIX năm 2017 Kỷ yếu khoa học 246 Người GV cần rèn luyện nâng cao ý thức tự học, tự tìm tòi, khám phá, sáng tạo để có nhiều ý tưởng thiết kế ĐDDH. Bên cạnh đó, GV là người đồng hành và hướng dẫn cho HS rèn luyện các kĩ năng học tập bằng ĐDDH cho HS ngay từ khi bắt đầu học tập môn Địa lí, vừa giúp HS tích lũy dần vốn kiến thức, kĩ năng và tạo thuận lợi cho việc thực hiện phương thức đổi mới giáo dục: Phát triển toàn diện năng lực, phẩm chất của HS hiện nay. Các trường THPT cần xây dựng các phòng Địa lí hoặc các phòng chứa thiết bị và ĐDDH nhằm tạo không gian cho GV, HS thiết kế các ĐDDH và lưu trữ phục vụ dạy và học. Cách giáo dục lí thuyết hàn lâm đã không còn phù hợp với sự đổi mới của nền giáo dục hiện tại. Phương pháp giáo dục mới đòi hỏi sự trải nghiệm và tính thực tiễn cao hơn, chính vì vậy GV phải giáo dục HS thông qua các hành động của chính mình và tất cả hoạt động đó điều hướng tới mục tiêu "Giảm thiểu – Tái sử dụng – Tái chế ". Hành động đơn giản và cụ thể nhất là dùng chính rác thải trường học để thiết kế thành những công cụ truyền tải tri thức cho các em. Việc thiết kế này đòi hỏi sự sáng tạo cũng như tâm huyết của cả GVlẫn HS, tuy mất nhiều thời gian để tạo ra sản phẩm nhưng nó giúp nhà trường tiết kiệm được rất nhiều chi phí, ý nghĩa hơn cả là giáo dục được ý thức bảo vệ môi trường cho HS. Tổ chức các buổi tập huấn, đào tạo, hướng dẫn và chia sẻ kinh nghiệm về thiết kế và sử dụng ĐDDH Địa lí từ rác thải cho GV và HS Các trường THPT cần tổ chức và phổ biến rộng rãi các chương trình, các buổi hội thảo hướng dẫn thiết kế và sử dụng ĐDDH từ rác thải trường học Đối với tổ bộ môn Địa lí của trường THPT cũng cần thường xuyên tạo điều kiện để HS có thể tham gia vào các dự án môi trường, các cuộc thi thiết kế và sử dụng ĐDDH Địa lí từ rác thải trường học Bản thân HS cũng cần tích cực và chủ động trong việc tìm tòi, sáng tạo ra các loại đồ dùng phục vụ việc học tập, nâng cao ý thức, trách nhiệm của bản thân đối với môi trường trường học. Đóng góp vào quá trình làm trong sạch môi trường, cùng với đó là nâng cao hiệu quả của quá trình đổi mới giáo dục KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ Việc sử dụng và thiết kế ĐDDH Địa lí tại các trường học trên địa bàn Thành phố Cần Thơ tuy không mới nhưng việc tận dụng những thứ tưởng như bỏ đi để làm thành những vật có ích phục vụ cho giáo dục vẫn còn khá mới và chưa được phổ biến rộng rãi. ĐDDH Địa lí từ rác thải không chỉ là một phương tiện hỗ trợ quá trình GV truyền đạt kiến thức, mà đó còn là một phương pháp giáo dục thực tiễn hiệu quả nhất cho HS. TÀI LIỆU THAM KHẢO HỘI BẢO VỆ THIÊN NHIÊN VÀ MÔI TRƯỜNG VIỆT NAM (2015), Thực trạng rác thải thải tại Việt Nam. NGUYỄN TRỌNG PHÚC (2000). Phương tiện, thiết bị kĩ thuật trong dạy học Địa lí. Hà Nội SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO THÀNH PHỐ CẦN THƠ (2015), Báo cáo tổng kết năm học 2014-2015 và phương hướng nhiệm vụ năm học 2015-2016. Cần Thơ LÊ THÔNG (Tổng chủ biên) và tgk (2015). Sách giáo khoa Địa lí 12 cơ bản. Hà Nội NGUYỄN ĐỨC VŨ, PHẠM THỊ SEN (2004). Đổi mới phương pháp dạy học Địa lí ở THPT. Hà Nội NEW YORK STATE DEPARTMENT OF ENVIRONMENTAL CONSERVATION (NYSDEC) (2012): A School Waste Reduction, Reuse, Recycling, Composting & Buy Recycled Resource Book. New York.