Bài giảng Dược lý học - Chương: Vitamin

các Vitamin 1. Đại c ươ ng :1.1. Khái niệm chung : Vitamin là những hợp chất hữu c ơ mà c ơ thể không tự tổng hợp đư ợc, phần lớn phải đư a từ ngoài vào bằng con đư ờng ă n uống. 1.2. Nhu cầu hàng ngày về vitamin cho các đ ối t ư ợng ( US-RDA = US recommended daily alloawances ): Bảng 1: Nhu cầu hàng ngày về vitamin cho các đ ối t ư ợng Bảng 1: Nhu cầu hàng ngày về vitamin cho các đ ối t ư ợng Bảng 1: Nhu cầu hàng ngày về vitamin cho các đ ối t ư ợng 1.3. Nguyên nhân gây thiếu vitamin và nguyên tắc bổ sung : 1.3.1. Nguyên nhân gây thiếu vitamin : * Do cung cấp thiếu : chất l ư ợng thực phẩm không bảo đ ảm, chế biến thực phẩm không đ úng cách, ă n kiêng, nghiện r ư ợu... * Do rối loạn hấp thu : ở các BN suy dinh d ư ỡng, ỉa chảy kéo dài, viêm tụy, tắc mật, loét dạ dày - tá tràng, nghiện r ư ợu, ng ư ời cao tuổi * Do nhu cầu của c ơ thể t ă ng nh ư ng cung cấp không đ ủ : hay gặp ở phụ nữ có thai, cho con bú, tuổi dậy thì hoặc bệnh nhân sau ốm dậy, sau mổ, nhiễm khuẩn kéo dài. * Các nguyên nhân khác :  + BN đư ợc nuôi d ư ỡng nhân tạo theo đư ờng tiêm.+ BN có khuyết tật di truyền : ví dụ còi x ươ ng do thiếu 1  -hydroxylase ở thận ( hiếm gặp, cần dùng vitamin D liều cao ). + Bệnh thiếu hụt yếu tố nội ( đ ể hấp thu vitamin B 12 ) do di truyền ( gây thoái hóa ở hệ thần kinh và thiếu máu ).+ Thiếu vitamin K ở trẻ s ơ sinh thiếu tháng. + Thiếu vitamin do t ươ ng tác thuốc : - Các chất làm ↓ hấp thu vitamin :. thuốc kháng folat ( sulfamid, methotrexat... ) làm ↓ hấp thu các vitamin nhóm B do cản trở c ơ chế vận chuyển tích cực qua niờm mạc ruột. . thuốc nhuận tràng parafin , thuốc antacid làm ↓ hấp thu vitamin A. - Do sự cạnh tranh khi hấp thu ( khi dùng thuốc ở liều cao ) : liều cao vitamin E làm cạn kiệt và ↓ hấp thu vitamin A. 1.3.2. Nguyên tắc bổ sung vitamin : + Khi thiếu vitamin phải bù đ ắp vitamin cho c ơ thể bằng các đư ờng dẫn thuốc thích hợp nh ư uống, tiêm truyền... + Cần phải phối hợp nhiều vitamin ( phức hợp vitamin B, vitamin + men bia, gan, calci và phospho ( với vitamin A, D )). 1.4. Nguyên nhân thừa vitamin : + Thừa do lạm dụng vitamin d ư ới dạng thuốc.+ Thừa do ă n uống. 1.5. Phân loại :  +Vitamin tan trong n ư ớc: vitamin B 1 , B 2 , B 5 , B 6 , B 12 , H, C, PP + Vitamin tan trong dầu : vitamin A, D, E, K. 1.6. Chỉ đ ịnh chung : + Nhu cầu t ă ng : trẻ em, phụ nữ có thai, nuôi con bằng sữa mẹ, lao đ ộng nặng...  + Mắc bệnh : nhiễm khuẩn, nhiễm đ ộc, stress, sốt cao, Basedow, suy nh ư ợc c ơ thể + Giảm hấp thu : cắt đ oạn dạ dày, bệnh đư ờng ruột, bệnh gan mạn...  + Một số bệnh đ ặc biệt : thiếu máu Biermer, bệnh thần kinh ... 2. các Vitamin tan trong n ư ớc :2.1. Vitamin B 1 : 2.1.1. Tên khác : thiamin, aneurin 2.1.2. Biệt d ư ợc : benerva, bevitin, beneurin, betabion, metabolin 2.1.3. Nguồn gốc :  + Tự nhiên : có nhiều trong men bia ( 6 - 10 mg/100 g ), cám gạo, đ ậu t ươ ng; ít h ơ n trong sữa, gan, thận, trứng, thịt nạc.  + Tổng hợp : 1936 2.1.4. Thiếu vitamin B 1 :  gây bệnh tê phù ( Beri - Beri ) : mệt mỏi, kém ă n, giảm trí nhớ, viêm đ a dây thần kinh, giảm tr ươ ng lực c ơ ; nếu nặng có thể suy tim 2.1.5. Vai trò sinh lý :  Trong c ơ thể, vitamin B 1 tồn tại d ư ới dạng có hoạt tính là coenzym thiamin pyrophosphat , tham gia vào quá trình chuyển hoá G, P, L và chất khoáng, tham gia tổng hợp acetylcholin , vào các phản ứng của chu trình Krebs , đ ảm bảo quá trình hoạt đ ộng của hệ TKT Ư và ngoại vi, hệ c ơ x ươ ng, tim mạchNhững c ơ quan này lấy n ă ng l ư ợng chủ yếu từ nguồn G. 2.1.6. Chỉ đ ịnh :  + Bệnh tê phù do thiếu vitamin B 1 + Viêm đ a dây thần kinh, nghiện r ư ợu; ng ư ời lao đ ộng nặng. + Phụ nữ có thai, nuôi con bằng sữa mẹ. + Rối loạn tiêu hóa, mắc bệnh tim mạch, nh ư ợc c ơ . + Đang đư ợc nuôi d ư ỡng nhân tạo... 2.1.7. Chống chỉ đ ịnh:  + Tiêm IV ( gây shock thiamin ), + Mẫn cảm với thuốc. 2.2. Vitamin B 6 : 2.2.1. Tên khác : pyridoxin HCl. 2.2.2. Biệt d ư ợc : adermin, becilan, nerovit, bedoxin, hexobion 2.2.3. Nguồn gốc : có nhiều trong thịt, gan, sữa, lòng đ ỏ trứng, men bia, mầm lúa mì, rau xanh... 2.2.4. Thiếu vitamin B 6 :  + Hiếm gặp, có thể gặp ở bệnh nhân suy dinh d ư ỡng nặng hoặc dùng các thuốc isoniazid, penicilamin, cycloserin, hydralazin, oestrogen... + Triệu chứng : rối loạn chuyển hoá protid, viêm da, viêm l ư ỡi; viêm đ a dây thần kinh, mất ngủ, co giật, suy nh ư ợc thần kinh 2.2.5. Vai trò sinh lý : Hấp thu chính d ư ới dạng pyridoxin , vào c ơ thể chuyển thành pyridoxal phosphat ( nhờ pyridoxalkinase ) và pyridoxamin . Trong c ơ thể, dạng có hoạt tính là pyridoxal phosphat , là coenzym của nhiều loại enzym trong quá trình chuyển hoá acid amin ( nh ư transaminase, decarboxylase, desaminase ), tham gia tổng hợp acid  -aminobutyric ( GABA ), chuyển acid cinolic thành acid arachidonic ( í nghĩa → ↓ TBMMN, ↓ cholesterol máu ), tham gia tạo máu v.v. 2.2.6. Chỉ đ ịnh :  + Bệnh thần kinh : viêm đ a dây thần kinh, đ ộng kinh, chứng múa vờn - múa giật ở trẻ em, chấn th ươ ng sọ não, suy nh ư ợc thần kinh + Mắt : viêm dây thần kinh thị giác do r ư ợu. + Tim mạch : nhồi máu c ơ tim, viêm mạch vành di chứng, VXĐM... + Rối loạn chuyển hoá protid : bỏng, các bệnh nhiễm trùng - nhiễm đ ộc, bệnh phóng xạ, thiếu máu và giảm bạch cầu hạt do thuốc ( NSAIDs, thuốc chống ung th ư , sulfamid, isoniazid... ). + Suy nh ư ợc c ơ thể; nôn do mang thai, say tàu xe + Ngộ đ ộc thuốc : isoniazid, benzen, r ư ợu 2.2.7. Chống chỉ đ ịnh:  + Phối hợp với levodopa + Mẫn cảm với thuốc. 2.3. Vitamin C : 2.3.1. Tên khác : acid ascorbic, cevitamic acid. 2.3.2. Biệt d ư ợc : ascorvit, cebion, cevit, laroscorbin, UPSA-C 2.3.3. Nguồn gốc : có nhiều trong rau quả t ươ i : cam, quýt, chanh, b ư ởi, cà chua, các loại rau cải ( cải xoong ) 2.3.4.Thiếu vitamin C : gây bệnh Scorbut ( acid ascorbic = acid làm mất bệnh Scorbut ). * Triệu chứng : + Ng ư ời lớn : xuất huyết da dạng ( chảy máu cam, chân r ă ng, bọc máu d ư ới màng x ươ ng, d ư ới da ... ), viêm lợi, t ă ng sừng hóa ở nang lông, mệt mỏi, giảm sức đ ề kháng, dễ bị bệnh nhiễm khuẩn... + Trẻ em còn bú : chảy máu d ư ới màng x ươ ng, nhất là ở chi d ư ới, dễ xuất huyết d ư ới da, vết th ươ ng lâu lành 2.3.5. Vai trò sinh lý :  Acid ascorbic bị oxy hóa tạo thành acid dehydroascorbic . Đây là một phản ứng oxy hóa - khử thuận nghịch, qua đ ó vitamin C tác dụng nh ư một cofactor, tham gia vào nhiều phản ứng hóa sinh quan trọng trong c ơ thể : chuyển hóa P, G, acid folic, ảnh h ư ởng đ ến quá trình đ ông máu và thẩm thấu ở mao mạch, thanh thải gốc tự do ( + vitamin E,  -caroten, selen hữu c ơ ) 2.3.6. Chỉ đ ịnh : + Dự phòng và đ iều trị bệnh Scorbut. + Các chứng chảy máu do thiếu vitamin C. + Nhiễm khuẩn, mệt mỏi, thiếu máu, dị ứng, bệnh phóng xạ.+ Phụ nữ có thai, ng ư ời nghiện thuốc lá, nghiện r ư ợu 2.3.7.Chống chỉ đ ịnh:  + S ỏi thận ( nếu dùng > 1g/24h )+ Mẫn cảm với thuốc. 2.4. Vitamin B 12 : 2.4.1. Khái niệm chung : vitamin B 12 là tên chung chỉ các cobalamid hoạt đ ộng trong c ơ thể : cyanocobalamin, hydroxocobalamin, methylcobalamin, 5-deoxyadenosylcobalamin Chỉ có cyanocobalamin và hydroxocobalamin là 2 cobalamid ổn đ ịnh và có hiệu lực cao nhất → áp dụng vào đ iều trị . 2.4.2. Biệt d ư ợc :  + Cyanocobalamin: cytacon, cytamen, cytobion, redisol, rubramin +Hydroxocobalamin: codroxomin, cobalex, hydroxo 5.000 2.4.3. Nguồn gốc :  + Chủ yếu là thực phẩm nguồn gốc đ ộng vật : thịt, cá, trứng, gan + Ngoài ra, vitamin B 12 còn đư ợc tổng hợp từ môi tr ư ờng nuôi cấy Streptomyces griseus hoặc nhờ một số vi khuẩn ruột. 2.4.4. Thiếu vitamin B 12 :  + Thiếu máu ư u sắc hồng cầu to ( thiếu máu ác tính, thiếu máu Biermer ) + Triệu chứng tổn thương thần kinh : rối loạn cảm giác ( dị cảm ) và vận đ ộng ( khu trú ở tứ chi ), viêm đ a dây thần kinh, mất đ iều hoà đ ộng tác vận đ ộng ( thất đ iều ), rối loạn tâm thần( ± thiếu máu ). 2.4.5. Vai trò sinh lý :  Cyanocobalamin và hydroxocobalamin đ óng vai trò là các coenzym trong nhiều quá trình chuyển hóa ( P, G, L ) trong c ơ thể, đ ặc biệt là quá trình tổng hợp ADN ... 2.4.6. Chỉ đ ịnh :  + Thiếu máu ư u sắc hồng cầu to.+ Viêm đ a dây thần kinh, đ au dây thần kinh + Rối loạn chuyển hoá ( chậm phát triển, suy nh ư ợc c ơ thể, già yếu, suy dinh d ư ỡng ).+ Điều trị hỗ trợ, t ă ng sức đ ề kháng trong nhiễm trựng - nhiễm đ ộc.+ Rối loạn tâm thần. + Dự phòng và đ iều trị thiếu máu, tổn th ươ ng thần kinh ở phụ nữ có thai, nhiễm giun móc, thiếu máu sau phẫu thuật ( cắt dạ dày ), viêm teo dạ dày, viêm ruột mạn tính, một số bệnh do virus h ư ớng thần kinh 2.4.7. Chống chỉ đ ịnh :  + Thiếu máu ch ư a rõ nguyên nhân. + Các bệnh ung th ư . + Mẫn cảm với thuốc. 2.5.Biệt dược phối hợp:  Ancopir, arginotri B, becozym, betalgin và betalgin F, enervon C, nevramin, scanneuron, synervit, terneurin, trivit-B 3. các vitamin tan trong dầu :3.1. Vitamin A : 3.1.1. Tên khác : axerophtol, retinol. 3.1.2. Biệt d ư ợc : afaxin, amunin, anevit, arovit, avibon, euvit A 3.1.3. Nguồn gốc :  + Có trong gan ( cá thu, fletan ), b ơ , sữa, format, lòng đ ỏ trứng, cám. + Ba tiền vitamin A (  ,  ,  -caroten ) có nguồn gốc thực vật ( gấc, cà-rốt, rau xanh... ). + Vitamin A có 3 dạng : retinol, retinal, acid retinoic. 3.1.4. Thiếu vitamin A :  + Hay gặp là tổn th ươ ng ở mắt : quáng gà, khô mắt, khô màng tiếp hợp, khô giác mạc, mắt dễ nhiễm khuẩn, cuối cùng gây mù + Rối loạn tiêu hóa : chán ă n, chậm lớn, ỉa chảy + Tổn th ươ ng da, niêm mạc : khô da, sừng hóa da do thoái hóa tuyến mồ hôi, tróc vảy da, nhiễm trùng da + Dễ bị nhiễm trùng đư ờng hô hấp, tiết niệu, sinh dục. 3.1.5. Vai trò sinh lý : * Trên thị giác : retinol và retinal có vai trò quan trọng trong hoạt đ ộng thị giác. Thiếu vitamin A → gây bệnh quáng gà, khô mắt, loét giác mạc. Acid retinoic không có tác dụng trên thị giác. Hình 1 : Vai trò của vitamin A trong sự nhìn Rhodopsin 11-cis-retinal 11-cis-retinol Trans-retinal Trans-retinol Vitamin A trong m¸u Opsin Tối Sáng TB võng mạc * Trên biểu mô và tổ chức da : vitamin A kích thích biệt hóa tế bào biểu mô, kích thích bài tiết chất nhày, ức chế sự sừng hóa tế bào biểu mô. * Trên chức n ă ng miễn dịch : làm t ă ng sức đ ề kháng của c ơ thể với các tác nhân gây bệnh. β-caroten có tác dụng chống oxy hóa mạnh... 3.1.6. Chỉ đ ịnh : + Bệnh về mắt : khô mắt, quáng gà... + Bệnh về da, lông, tóc, móng, vết th ươ ng, bỏng ( làm chóng liền vết th ươ ng, vết bỏng ). + Bệnh nhiễm khuẩn đư ờng hô hấp, bệnh gan mật, trứng cá...+ Trẻ em chậm lớn, dễ mắc các bệnh nhiễm trùng, suy dinh d ư ỡng. + Hỗ trợ trong đ iều trị ung th ư da, cổ tử cung, đ ại tràng, phổi+ Làm t ă ng thị lực lúc hoàng hôn cho các phi công, lái xe + Phòng chống lão hóa... 3.1.7. Chống chỉ đ ịnh :  phối hợp với parafin dạng dầu ( vì ng ă n cản hấp thu vitamin A qua ruột ), tình trạng thừa vitamin A, mẫn cảm với thuốc. 3.2. Các vitamin D, E, K :  Đọc tài liệu . Xin chân thành cám ơn !