Khảo sát động mạch cảnh bằng siêu âm mạch máu ở bệnh nhân đái tháo đường típ 2

Nghiên cứu Y học Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 1 * 2011 Chuyên Đề Nội Khoa 182 KHẢO SÁT ĐỘNG MẠCH CẢNH BẰNG SIÊU ÂM MẠCH MÁU Ở BỆNH NHÂN ĐÁI THÁO ĐƯỜNG TÍP 2 Trần Thanh Linh*, Hồ Thượng Dũng** TÓM TẮT Mục tiêu. - Khảo sát tỉ lệ dày lớp nội trung mạc và xơ vữa động mạch cảnh ở bệnh nhân đái tháo đường típ 2. - Sự liên quan giữa bề dày lớp nội trung mạc và xơ vữa động mạch cảnh với một số đặc điểm của bệnh đái tháo đường típ 2. Phương pháp. Nghiên cứu cắt ngang mô tả bao gồm 102 bệnh nhân đái tháo đường và 64 bệnh nhân không đái tháo đường có tuổi từ 40 trở lên đến khám tại phòng khám Bệnh Viện Đa Khoa Vạn Hạnh. Kết quả. Tỉ lệ day IMT (intima-media thickness) và mảng xơ vữa động mạch cảnh ở nhóm đái tháo đường lần lượt là 81,4% và 61,8%, lớn hơn nhóm chứng có ý nghĩa thống kê. Tuổi càng cao, IMT càng dày R= 0,29. IMT trung bình ở nhóm đái tháo đường kèm tăng huyết áp lớn hơn không kèm tăng huyết áp (1,43 ± 0,37mm so với 1,19 ± 0,42mm, p < 0,05). Tuổi càng cao, tỉ lệ mảng xơ vữa càng nhiều. Tỉ lệ mảng xơ vữa ở nhóm đái tháo đường kèm tăng huyết áp là 69,1% và nhóm đái tháo đường không kèm tăng HA là 47,1%, p<0,05. Kết luận. Tỉ lệ dày IMT và mảng xơ vữa tăng cao ở nhóm đái tháo đường típ 2 và tăng dần theo lứa tuổi. Tăng HA làm tăng IMT và tỉ lệ mảng xơ vữa động mạch cảnh ở nhóm đái tháo đường. Từ Khóa. động mạch cảnh, siêu âm mạch máu, đái tháo đường típ 2. ABSTRACT STUDYING CAROTID ARTERY BY VASCULAR ULTRASOUND IN PATIENTS WITH TYPE 2 DIABETES MELLITUS Tran Thanh Linh, Ho Thuong Dung * Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Vol. 15 - Supplement of No 1 – 2011: 182 - 186 Objective. - To determine prevalence of increased carotid IMT and atherosclerotic plaque in patients with type 2 diabetes mellitus. - Correlation between carotid IMT and atheroslerotic plaque with some characteristics of type 2 diabetes mellitus. Methods. We perform cross-sectional study on 102 patients with type 2 diabetes mellitus and 64 patients with nondiabetes mellitus aged above 40 year old, at the out-patient clinic of Van Hanh General Hospital. Results. Prevalence of increased carotid IMT and atherosclerotic plaque were 81.4% and 61.8%, respectively. Age was older, IMT was thicker, R= 0.29. Mean IMT of patients with type 2 diabetes mellitus and hypertention was significantly higher that of patients with type 2 diabetes mellitus and nonhypertention ( 1.43 ± 0.37mm versus 1.19 ± 0.42mm, p < 0.05 ). Age was older, prevalence of atheroslerotic plaque was much. Prevalence of atherosclerotic plaque in patients with type 2 diabetes mellitus and hypertention was 69.1% and that of in patients with type 2 diabetes mellitus and nonhypertention 47.1%, p < 0.05. Conclusions. Prevalence of increased carotid IMT and atherosclerotic plaque were high in patients with type 2 diabetes mellitus, and increased parallel with age. Hypertention increase carotid IMT and prevanlence of atherosclerotic plaque in patients with type 2 diabetes mellitus. Keywords. carotid artery, type 2 diabetes mellitus. * Bệnh viện Vạn Hạnh TP. Hồ Chí Minh **Bệnh Viện Thống Nhất TP. Hồ Chí Minh. Tác giả liên lạc : TS.Hồ Thượng Dũng ĐT: 0908136361 Email: dunghothuong@yahoo.com Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 1 * 2011 Nghiên cứu Y học Chuyên Đề Nội Khoa 183 ĐẶT VẤN ĐỀ Đái tháo đường (ĐTĐ) là một trong những bệnh phổ biến nhất thế giới hiện nay, ảnh hưởng đến gần 200 triệu người (chiếm khoảng 5% dân số người trưởng thành) trong đó ĐTĐ típ 2 chiếm 90%. Một trong những biến chứng nặng nề của bệnh ĐTĐ là biến chứng mạch máu. Trong đó, biến chứng mạch máu lớn là nguyên nhân bệnh tật và tử vong hàng đầu ở bệnh nhân ĐTĐ(5). Những bệnh nhân ĐTĐ có nguy cơ đột quị cao gấp nhiều lần so với người không mắc bệnh ĐTĐ, khoảng 150% - 400%, và có nguy cơ mắc bệnh động mạch vành gấp 2 đến 4 lần bệnh nhân không ĐTĐ. Với việc phát hiện sớm hiện tượng xơ vữa động mạch cảnh ở bệnh nhân ĐTĐ bằng siêu âm mạch máu sẽ góp phần cảnh báo sớm biến cố tim mạch và có những biện pháp điều trị thích hợp, tích cực nhằm làm chậm diễn tiến xơ vữa động mạch và hạn chế biến cố tim mạch xảy ra. Vì vậy chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài này. ĐỐI TƯỢNG-PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Đối tượng nghiên cứu 164 bệnh nhân từ 40 tuổi trở lên, đến khám và điều trị tại phòng khám Bệnh Viện Đa Khoa Vạn Hạnh, được chia thành hai nhóm: nhóm bệnh và nhóm chứng. -Tiêu chuẩn chọn bệnh + Nhóm bệnh nhân ĐTĐ được chẩn đoán dựa theo tiêu chuẩn chẩn đoán ADA 2003. + Nhóm chứng: người không mắc bệnh ĐTĐ, có phân bố độ tuổi trung bình tương đương nhóm ĐTĐ. Tất cả hai nhóm đều được siêu âm động mạch cảnh đoạn ngoài sọ. -Tiêu chuẩn loại trừ + Bệnh nhân không đồng ý tham gia nghiên cứu. + Đái tháo đường típ 1. + Có bệnh lý cấp tính kèm theo như tiêu chảy, ói mữa. + Có tiền căn tai biến mạch máu não. Phương pháp nghiên cứu Thiết kế nghiên cứu Tiền cứu, cắt ngang mô tả. Các tiêu chuẩn chẩn đoán và đánh giá - Tiêu chuẩn chẩn đoán đái tháo đường theo ADA 2003 . - Béo phì vùng bụng: theo tiêu chuẩn IDF 2005 đối với người Châu Á. - Béo phì: BMI ≥ 30kg/(m)2. - Tăng huyết áp: theo khuyến cáo Hội Tim Mạch Việt Nam 2008. - Rối loạn lipid máu theo ATP-III. - Hội chứng chuyển hóa theo định nghĩa IDF 2005. - Hút thuốc lá ≥ 5 điếu/ ngày(7). -Siêu âm động mạch cảnh: + Lớp nội trung mạc dày khi ≥ 0,9 mm theo Hiệp Hội Tăng Huyết áp / Hội Tim Mạch Châu Âu 2003(13). + Mảng xơ vữa được định nghĩa là khi bề dày IMT > 50% so với bề dày của đoạn thành mạch kế cận, khu trú, nhô vào lòng mạch hoặc khi IMT ≥ 1,5mm theo Hội Tăng Huyết áp/Hội Tim Mạch Châu Âu 2003(13). Đo kích thước mảng xơ vữa và phân loại xơ vữa theo Gray- Weale 1998(1). Tính phần trăm độ hẹp và phân loại theo Gray- Scale. Xử lý số liệu Sử dụng phần mềm SPSS 16.0 để xử lý số liệu. Kiểm định sự khác biệt thống kê bằng phép kiểm test-student (t-test) với biến số định lượng; test Chi-square với biến số định tính. Phân tích hồi qui để xác định mối liên quan giữa các yếu tố. Sử dụng test hai đuôi và chấp nhận có ý nghĩa thống kê với p < 0,05. Nghiên cứu Y học Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 1 * 2011 Chuyên Đề Nội Khoa 184 KẾT QUẢ VÀ BÀN LUẬN Chúng tôi khảo sát trên 164 bệnh nhân, trong đó có 102 bệnh nhân ĐTĐ và 62 bệnh nhân không ĐTĐ. Kết quả như sau: Đặc điểm nhóm nghiên cứu Bảng 1: Một số đặc điểm nhóm nghiên cứu. Đặc điểm Nhóm chứng Nhóm ĐTĐ p Tuổi trung bình 56,7 ± 8,7 58,6 ± 10,9 > 0,05 BMI trung bình 24,19 ± 3,22 24,27 ± 3,16 > 0,05 Vòng eo 83,79 ± 8,68 88,59 ± 9,07 < 0,05 Nữ 80,6% 64,7% Giới tính Nam 19,4% 35,3% < 0,05 Tăng huyết áp 61,3% 66,7% > 0,05 Hút thuốc lá 14,5% 12,7% > 0,05 RLLM 71,0% 75,5% > 0,05 -Vòng eo trung bình ở nhóm ĐTĐ lớn hơn nhóm chứng ( p < 0,05). -Nhóm bệnh ĐTĐ nam giới chiếm 35,5%, lớn hơn nhóm chứng, (p < 0,05). Bề dày lớp nội trung mạc động mạch cảnh Bảng 2: So sánh tỉ lệ dày lớp nội trung mạc giữa hai nhóm. Nhóm chứng Nhóm ĐTĐ IMT n % n % P Không dày (< 0,9mm) 42 67,7 19 18,6 < 0,001 Dày (≥ 0,9mm) 20 32,3 83 81,4 < 0,001 Tổng 62 100 102 100 Bảng 3: So sánh bề dày lớp nội trung mạc động mạch giữa hai nhóm. Bề dày IMT trung bình (mm) Nhóm chứng Nhóm ĐTĐ P ĐMC chung 1,00 ± 0,42 1,35 ± 0,40 < 0,05 ĐMC trong 1,00 ± 0,47 1,32 ± 0,45 < 0,05 Dày lớp nội trung mạc là khởi đầu quá trình xơ vữa động mạch. Trong nghiên cứu của chúng tôi, tỉ lệ dày lớp nội trung mạc ở nhóm bệnh ĐTĐ chiếm 81,4%, lớn hơn có ý nghĩa so với nhóm không ĐTĐ 32,3%. Bề dày trung bình lớp nội trung mạc ở nhóm bệnh ĐTĐ lớn hơn nhóm không ĐTĐ có ý nghĩa thống kê (1,35 ± 0,4 so với 1,00 ± 0,42). Theo tác giả Nguyễn Hải Thủy, bề dày lớp nội trung mạc ở nhóm ĐTĐ là 1,18 ± 0,54mm lớn hơn người bình thường là 1,06 ± 0,44mm, có ý nghĩa thống kê(6). Ngoài ra, Kelly J Hunt và cộng sự nghiên cứu trên 2282 bệnh nhân rút ra kết luận: bề dày lớp nội trung mạc động mạch cảnh chung và động mạch cảnh trong gia tăng ở những bệnh nhân trước khi có biểu hiện lâm sàng ĐTĐ, và bệnh xơ vữa động mạch cũng hiện diện sớm trước khi bệnh ĐTĐ biểu hiện trên lâm sàng(2). Tương tự, trong nghiên cứu IRAS, tác giả Lynne E Wagenknecht nhận thấy tốc độ dày lớp nội trung mạc của động mạch cảnh chung và động mạch cảnh trong ở nhóm ĐTĐ gấp 2 lần nhóm không ĐTĐ. Riêng bề dày lớp nội trung mạc động mạch cảnh trong tiến triển nhanh hơn ở nhóm ĐTĐ chưa được chẩn đoán so với bệnh nhân đã được chẩn đoán. Đồng thời tác giả cũng nhận thấy, sự tiến triển xơ vữa động mạch xảy ra nhanh nhất ở giai đoạn sớm của bệnh ĐTĐ(12). Tác giả Theodora S. Temelkova-Kurktschiev khảo sát bệnh ĐTĐ mới được chẩn đoán nhận thấy quá trình xơ vữa động mạch xảy ra sớm vào giai đoạn đầu của bệnh và giải thích cho hiện tượng này là do lớp nội mạc bị nhiễm độc glucose, quá trình glycosylation(10). Bảng 4: Phân bố bề dày lớp nội trung mạc theo tuổi ở nhóm ĐTĐ Nhóm tuổi 40 – 49 50 – 59 60 – 69 ≥ 70 Tổng Dày IMT 13 (54,2%) 34 (87,2%) 18 (90%) 18 (94,7%) 83 Không dày 11 (45,8%) 5 (12,8%) 2 (10%) 1 (5,3%) 19 Tổng 24 39 20 19 102 Bảng 5: Bề dày trung bình lớp nội trung mạc động mạch theo tuổi ở nhóm ĐTĐ. Nhóm tuổi Số lượng IMT trung bình (mm) 40 – 49 24 1,07 ± 0,40 50 – 59 39 1,39 ± 0,40 60 – 69 20 1,43 ± 0,35 ≥ 70 19 1,52 ± 0,32 Tổng 102 1,35 ± 0,40 Trong nghiên cứu của chúng tôi nhận thấy bề dày lớp nội trung mạc động mạch cảnh ở bệnh nhân ĐTĐ khác nhau ở các nhóm tuổi, tuổi càng cao tỉ lệ dày lớp nội trung mạc càng nhiều, đồng thời chúng tôi nhận thấy có mối liên quan giữa tuổi và bề dày lớp nội trung mạc với R = 0,29 (p < 0,05), tương tự kết quả tác giả Huỳnh Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 1 * 2011 Nghiên cứu Y học Chuyên Đề Nội Khoa 185 Thị Thanh Trang, Lê Văn Sĩ và Nguyễn Hải Thủy. Trong nghiên cứu IRAS, nhận thấy tốc độ dày lớp nội trung mạc động mạch cảnh trong ở người bình thường là 17,7µm/năm, bệnh nhân ĐTĐ được chẩn đoán là 26,6 µm/năm và bệnh nhân ĐTĐ chưa được chẩn đoán là 33,9 µm/năm(12). Trong nghiên cứu INVADE, nhận thấy bề dày lớp nội trung mạc gia tăng 0,011 ± 0,004mm/năm ở người không ĐTĐ và 0,018 ± 0,002mm/năm ở bệnh nhân ĐTĐ. Bảng 6: Bề dày trung bình lớp nội trung mạc với các tăng huyết áp ở nhóm ĐTĐ. IMT trung bình (mm) p Không 1,19 ± 0,42 Tăng HA Có 1,43 ± 0,37 0,003 Bề dày lớp nội trung mạc trung bình ở bệnh nhân ĐTĐ kèm tăng huyết áp lớn hơn đáng kể so với bệnh nhân ĐTĐ không kèm tăng huyết áp (1,43 ± 0,37 và 1,19 ± 0,42). Kết quả tương tự như nghiên cứu của tác giả Huỳnh Thị Thanh Trang và tác giả Võ Thị Kim Phương(11), tác giả Pellegrino L(8). Mảng xơ vữa Bảng 7: So sánh tỉ lệ mảng xơ vữa giữa hai nhóm. Nhóm chứng Nhóm ĐTĐ n % n % p Không MXV 47 75,8 39 38,2 < 0,05 Có MXV 15 24,2 63 61,8 < 0,05 Tổng 62 100 102 100 Tỉ lệ mảng xơ vữa ở nhóm bệnh nhân ĐTĐ chiếm 61,8%, lớn hơn nhóm không mắc bệnh ĐTĐ (p < 0,05). Bảng 8: Tỉ lệ mảng xơ vữa theo tuổi ở nhóm ĐTĐ. Nhóm tuổi Không MXV Có MXV Tổng 40 – 49 20 (83,3%) 4 (16,7%) 24 (100%) 50 – 59 14 (35,9%) 25 (64,1%) 39 (100%) 60 – 69 3 (15%) 17 (85%) 20 (100%) ≥ 70 2 (10,5%) 17 (89,5%) 19 (100%) Tổng 39 63 102 Có sự liên quan giữa nhóm tuổi và tỉ lệ mảng xơ vữa động mạch cảnh. Tuổi càng lớn tỉ lệ mảng xơ vữa càng nhiều (p< 0,05). Bảng 9: Liên quan giữa THA và MXV ở nhóm ĐTĐ. Không THA Có THA p Mảng xơ vữa n % n % Không 18 52,9 21 30,9 Có 16 47,1 47 69,1 Tổng 34 100 68 100 < 0,05 Tỉ lệ mảng xơ vữa ở nhóm bệnh ĐTĐ kèm tăng huyết áp chiếm 69,1% cao hơn nhiều so với nhóm không kèm tăng huyết áp có ý nghĩa thống kê. Nghĩa là bệnh ĐTĐ kèm tăng huyết áp làm tăng hơn nữa tỉ lệ xuất hiện mảng xơ vữa động mạch. Theo một số nghiên cứu thì tăng huyết áp ở bệnh nhân ĐTĐ làm tăng tỉ lệ tử vong do bệnh tim mạch lên gấp 3 lần so với người không mắc bệnh ĐTĐ(9). Bảng 10: Tỉ lệ độ hẹp động mạch cảnh ở nhóm ĐTĐ. Độ hẹp Số bệnh nhân Tỉ lệ < 60% 5 4,9% 60% - 69% 2 2,0% ≥ 70% 0 0% Tổng 7 6,9% Tỉ lệ bệnh nhân ĐTĐ có hẹp động mạch cảnh trong nghiên cứu này thấp (6,9%), chủ yếu là hẹp nhẹ và chỉ có 1 bệnh nhân hẹp động mạch cảnh hai bên. Đồng thời, khi khảo sát bằng siêu âm Doppler động mạch cảnh ở nhóm ĐTĐ, chúng tôi không thấy có sự khác biệt có ý nghĩa so với nhóm chứng. Điều này do nghiên cứu chúng tôi chủ yếu là tầm soát biến chứng mạch máu ở bệnh nhân ĐTĐ, và mẫu nghiên cứu bệnh nhân không có biểu hiện đột quị. KẾT LUẬN Qua nghiên cứu trên 164 người đến khám và điều trị ngoại trú tại Bệnh Viện Đa Khoa Vạn Hạnh, trong đó 102 bệnh nhân ĐTĐ chúng tôi rút ra một số kết luận sau: Tỉ lệ dày lớp nội trung mạc và xơ vữa động mạch cảnh ở bệnh nhân đái tháo đường Tỉ lệ dày lớp nội trung mạc và mảng xơ vữa động mạch cảnh ở nhóm bệnh nhân ĐTĐ lần lượt là 81,4% và 61,8% lớn hơn nhóm không ĐTĐ, có ý nghĩa thống kê. Nghiên cứu Y học Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 1 * 2011 Chuyên Đề Nội Khoa 186 Sự liên quan giữa bề dày lớp nội trung mạc và xơ vữa động mạch cảnh với một số đặc điểm của bệnh đái tháo đường típ 2 Tuổi càng cao lớp nội trung mạc càng dày, tương quan thuận R= 0,29 Bề dày nội trung mạc ở bệnh nhân ĐTĐ kèm tăng huyết áp lớn hơn nhóm bệnh nhân không kèm tăng huyết áp, có ý nghĩa thống kê (1,43 ± 0,37mm so với 1,19 ± 0,42mm, P < 0,05). Tuổi càng lớn tỉ lệ xuất hiện mảng xơ vữa càng cao. Tăng huyết áp làm tăng tỉ lệ mảng xơ vữa ở bệnh nhân ĐTĐ. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Cattin F. et al (2001), "Echo-Doppler des Arteres Carotides et Verebrales". Doppler Transcranien. 2. Hunt KJ., William K, Rivera D, O'Leary DH (2003), "Elavated Carotid Artery Intima-Media Thickness Level in Individuals Who Subsequently Develop Type 2 Diabetes", Arterioslerosis, Thrombosis, and Vascular Biology 23, pp. 1845-1850. 3. Huỳnh Thị Thanh Trang (2002), Khảo sát bệnh xơ vữa động mạch ở bệnh nhân đái tháo đường típ 2, Luận văn thạc sĩ Y học. 4. Lê Văn Sĩ, Trần Đức Thọ, Phạm Thắng (2000), Nghiên cứu độ dày nội trung mạc động mạch cảnh ở người bình thường bằng siêu âm mạch máu, Kỷ yếu toàn văn đề tài khoa học Đại Hội Tim Mạch Học Quốc Gia Việt Nam, tr. 813-819 5. Lopes-Virella MF., Virella G (2005). Diabetes and Atherosclerosis, Diabetes and Cardiovascular disease, pp. 225- 246. 6. Nguyễn Hải Thủy và CS (2005), “Khảo sát lớp nội trung mạc động mạch cảnh ở bệnh nhân đái tháo đường có bệnh mạch vành”, Tạp chí Tim mạch số (41), tr. 299-305. 7. Nguyễn Thanh Liêm (2004), Khảo sát xơ vữa động mạch cảnh ở bệnh nhân tai biến mạch máu não bằng siêu âm Duplex, Luận văn thạc sĩ Y học. 8. Pellegrino L et el (2002),"2D Echo color-Doppler study of the extracranical carotid arteries in borderline arterial isolated systolis hypertesion", Minerva Cardioangiol 50(1) , pp. 1-14 9. Reddy K. S (2004), "Cardiovascular disease in non-western countries", N Engl J Med 350, pp. 2438-2440. 10. Temelkova-Kurktscheiv TS., Koehler C (1999), "Increased Intimal-Medial Thickness in Newly Detected Type 2 Diabete"s, Diabetes care 22(2), pp. 333-338. 11. Võ Thị Kim Phương (2004), Khảo sát động mạch cảnh bằng siêu âm Doppler màu ở bệnh nhân bệnh động mạch vành, Luận văn thạc sĩ Y học. 12. Wagenknecht LE., Zaccaro D, Espeland MA. (2003), "Diabetes and Progression of Carotid Atheroslerosis: The Insulin Resistance Atheroslerosis Study", Arterioslerosis, Thrombosis, and Vascular Biology 23, pp. 1034-1041. 13. Zachetti A (2003), “2003 European Society of Hypertension- European Society of Cardiology guidelines for the management of arterial hypertension”, Jounal of Hypertension (21), pp. 1011-1053